Að opna dyr eða flóðgáttir? Vangaveltur í tilefni af Viku opins aðgangs 2025
Í tilefni af Alþjóðlegri viku opins aðgangs veltum við því fyrir okkur hvort við séum að opna dyr að þekkingu eða hvort við höfum opnað flóðgáttir upplýsinga. Í þættinum ræðum við við Píu Sigurlínu Vinnika, upplýsingafræðing, um upplýsingaflóðið, gagnrýna hugsun og nýja tækni á borð við gervigreind. Hvernig geta verkfæri eins og Scite.ai hjálpað okkur að synda í hafsjó vísindagreina og hvernig þurfum við að þjálfa okkur í að „prompta“ til að nýta tæknina sem best? Þetta er samtal um framtíð þekkingaröflunar.
Smelltu til að stækka
Hlusta á þáttinn
Gestir
Pia Susanna Sigurlína Viinikka
Verkefnastjóri þjónustudeildar • Háskólaskrifstofa-Upplýsingaþjónusta og bókasafn
Þáttarnótur
Í þessari viku 20.–26. nóvember 2025 stendur yfir Alþjóðlega vika opins aðgangs (Open Access Week), en hún er tileinkuð því að vekja athygli á mikilvægi þess að þekking og rannsóknir séu aðgengilegar öllum, óháð efnahag eða staðsetningu (sjá nánar á openaccess.is). Þetta er göfugt markmið sem á rætur að rekja til þeirrar hugsjónar að þegar við deilum þekkingu vöxum við öll saman.
En hvað þýðir „opinn aðgangur“ á tímum þar sem gervigreind getur framleitt og síað upplýsingar á ógnarhraða? Áskorun okkar er ekki lengur aðeins að opna dyr að þekkingu, heldur að læra að synda í því upplýsingahafi sem við höfum skapað. Erum við að opna dyr eða höfum við opnað flóðgáttir?
Í tilefni vikunnar settist ég niður með Pia Susanna Sigurlína Viinnika, upplýsingafræðingi á bókasafni Háskólans á Akureyri, í sérstökum þætti af hlaðvarpinu mínu, „Temjum tæknina“. Pia og samstarfsfólk hennar standa daglega í framlínunni við að leiðbeina nemendum og fræðafólki um þetta flókna landslag. Eins og hún minnti mig á er kjarninn í starfi þeirra óbreyttur:
„Mantra okkar upplýsingafræðinga er að veita jafnan aðgang að upplýsingum.“
Árlega koma út tugir milljóna vísindagreina. Engin manneskja getur fylgst með slíku magni. Það er hér sem ný tækni getur orðið öflugur bandamaður – ef við temjum hana rétt. Í þættinum ræddum við Scite.ai, gervigreindarverkfæri sem við erum að innleiða í háskólanum. Það sem heillar mig við það er að það er ekki hannað til að gefa okkur einföld svör, heldur til að hjálpa okkur að spyrja betri spurninga. Það hjálpar okkur að takast á við eina af grunnáskorunum þekkingarleitarinnar:
„Hvernig geturðu metið gæði heimildarinnar?“
Scite.ai greinir hvernig aðrar rannsóknir hafa vitnað í tiltekna heimild – hvort þær styðji hana, vefengi hana eða aðeins minnist á hana. Þetta gefur okkur samhengið sem við þurfum til að mynda okkar eigin, upplýstu skoðun.
En tæknin er aðeins helmingurinn af lausninni. Hinn helmingurinn liggur hjá okkur sjálfum. Eins og Pía benti réttilega á er ný færni orðin nauðsynleg: „Við þurfum líka að kenna að prompta,“ sagði hún. Við þurfum að læra að eiga samtal við tæknina, að móta fyrirspurnir okkar af nákvæmni og gagnrýni. Þetta er ekki aðeins tæknileg kunnátta; þetta er í raun þjálfun í skýrri hugsun.
Þetta samtal við Piu og þessar vangaveltur vöktu aftur hjá mér hugsun sem ég hef glímt við – þessa tilfinningu um að vera í miðju stórkostlegs umróts. Þetta ástand hef ég kallað Aðgangslost; skyndileg breyting á aðgengi sem kallar á endurmat á öllu sem við héldum að við vissum.
Það er auðvelt að fyllast yfirþyrmandi tilfinningu í slíku ástandi. En þetta eru líka ótrúlega spennandi tímar. Við höfum tækifæri til að endurskilgreina samband okkar við þekkingu, efla gagnrýna hugsun og nýta tæknina til að dýpka skilning okkar frekar en að grynnka hann.
Hvernig tekst þú á við upplýsingaflóðið? Hvaða hlutverki sérð þú fyrir þér að opin vísindi og ný tækni muni gegna í framtíðinni? Ég hvet þig til að hlusta á samtalið við Píu og taka þátt í þessari mikilvægu umræðu.
Lag þáttarins
Tengdir þættir
Sjá alla þætti
Milli kóða og kærleika: Hvaða færni skiptir máli í heimi gervigreindar?
Stundum líður mér eins og við séum öll farþegar í lest sem brunar áfram á ógnarhraða, án þess að við vitum nákvæmlega hvert hún stefnir. Þessi lest er gervigreindarbyltingin. Í hlaðvarpinu mínu, „Temjum tæknina,“ er þetta kjarninn í því sem ég reyni að skilja: Hvernig getum við, sem einstaklingar og samfélag, lært að stýra þessari lest – eða að minnsta kosti haft áhrif á ferðalagið – í stað þess að vera bara farþegar? Í nýjasta þættinum fékk ég til mín frábæran gest, Sigurð Óla frá Datalab, til að ræða einmitt þetta. Samtalið okkar varð fljótt að djúpri könnun á spennunni milli hins tæknilega og hins mannlega, milli skilvirkni og samkenndar.
Getur spjallmenni stoppað þig af? Vangaveltur um sálina, tækni og mannlega nærveru.
Getur spjallmenni komið í stað sálfræðings? Og hvaða ábyrgð berum við á tímum þar sem tæknin býður upp á skjótar lausnir við flóknum mannlegum vanda? Pétur Maack Þorsteinsson sálfræðingur fer yfir mörkin milli manns og vélar og veltir upp spurningunni um hvað raunverulega skiptir máli þegar fólk þarf á stuðningi að halda.
Samtal um ábyrgð, skilning og framtíð með Dr. Ara Kristni Jónssyni
Í þættinum ræði ég við Dr. Ara Kristinn Jónsson, sérfræðing með áratuga reynslu á sviði gervigreindar, um ábyrga nálgun á tæknina. Samtalið snertir á mikilvægi þess að auðga orðaforðann, skilja takmarkanir tækninnar og líta á hana sem öflugt verkfæri frekar en töfralausn.